Dach, jako zwieńczenie domu, chroni użytkowników budynku
oraz jego konstrukcję przed wpływem warunków atmosferycznych. Musi stanowić
barierę dla opadów, wiatru, wysokich temperatur w okresie letnim i zapobiegać
nadmiernym stratom ciepła i zawilgoceniu warstw izolacyjnych podczas zimy. Dach
stanowi także o obrazie architektonicznym domu. Jego kształt i rodzaj pokrycia
połaci nadaje domowi swoisty charakter. Dach spadzisty był najbardziej
naturalną formą. Stanowi bezpośrednią pochodną przykrycia szałasu, choć
pierwsze pokrycia wykonywano z liści, gałęzi oraz surowych skór zwierząt.

Dachówki ceramiczne

Materiał pokryciowy o najdłuższej historii wśród materiałów
przetwarzanych ręką ludzką. Umiejętność produkcji ceramiki (naczyń, form
artystycznych) osiągnięto już ok. 25 tys. lat temu. Z tego okresu pochodzą
ślady produkcji pierwszych powtarzanych formowanych materiałów budowlanych z
iłów (glin) suszonych na powietrzu. Pierwsze dachówki z wypalanej gliny
wytwarzano już ok. 1000 p.n.e. Początkowo płaskie płyty (zbliżone do
karpiówki), szybko zmieniły kształt na rynnowy, szeroko rozpowszechniony w
europie i znany do dziś jako układ “mnich-mniszka”. W ciągu wieków
stosowania rozwinięto kilkadziesiąt form, kształtów dachówek ceramicznych. Jednak
wspólny pozostał podstawowy surowiec i metody produkcji. Dachówkę ceramiczną
produkuje się z surowców naturalnych – gliny, z dodatkiem piasku kwarcowego,
mączki ceglanej i malafiru. Mieszanina surowców podlega dokładnemu
rozdrobnieniu w tzw. gniotowniku. Następnie masa trafia na kilka tygodni do
dołownika, w którym jest wielokrotnie mieszana i nawilżana. Kolejnym etapem
obróbki masy jest jego przecieranie i homogenizowanie. Przygotowana do
ponownego zarobienia wodą mieszanka gliny i dodatków uszlachetniających ma
strukturę pylastą. Z tak przygotowanego surowca formuje i wytłacza się dachówki
o pożądanym kształcie. Kolejnym etapem produkcji jest suszenie wytłoczonej
kształtki, trwające zazwyczaj ok. doby w suszarni tunelowej i obniżające wilgotność
wypraski z 20% do ok. 1,5%. Wysuszona dachówka trafia do pieca tunelowego.
Wcześniej może być angobowana lub glazurowana. Na tym etapie przeprowadza się
rozpylanie na angoby, czyli barwiącej powłoki sporządzonej z mieszanki gliny
barwionymi tlenkami żelaza. Ostatecznie uzyskujemy powłokę półpołyskową.
Zastosowanie do natrysku mieszanki iłów, tlenków metali i mączki kwarcowej
powoduje uzyskanie po wypaleniu wysokopołyskowej powierzchni glazurowanej.
Dzięki temu można otrzymać różnorodną kolorystykę gotowych kształtek.

Nowoczesne metody utwardzania dachówek polegają na
dwuetapowym wypalaniu w piecu tunelowym (wózkowym) lub rolkowym o długości
kilkudziesięciu (często ponad 150-190 m). Zadaniem pierwszego etapu jest
intensywne pozbawienie kształtek zawartej w nich wody, w temperaturze do ok.
600°C, drugi etap to wypalanie w tzw. ogniu głównym w temperaturze ponad
1000°C. Nie mniej ważnym procesem technologicznym bezpośrednio wpływającym na
trwałość wyrobu i jego ochronę przed pęknięciami skurczowymi, jest proces
powolnego (prawie dobowego) schładzania. Wybrane typy dachówek ceramicznych
niektórzy producenci pokrywają glazurą. Zabieg ten dodatkowo ogranicza
nasiąkliwość pokrycia, przyspiesza spływ wody opadowej, ogranicza czas
pozostawania śniegu i redukuje do minimum ryzyko osiadania zanieczyszczeń lub
porastania. Zwiększa w efekcie trwałość materiału. Wymagania stawiane dachówkom
ceramicznym określa polska norma oznaczona skrótem: PN-B-12020:1997
“Pokrycia dachowe ceramiczne – Dachówki i gąsiory dachowe”. Sposoby
badania jakości wyrobów: PN-75/B 12029 “Ceramiczne materiały dekarskie,
Dachówki i gąsiory. Badania”. Oprócz tego obowiązuje pięć norm europejskich
normalizujących stosowanie, badanie jakości dachówek ceramicznych. W tym
miejscu należy ujawnić, że producenci dachówek ceramicznych wytwarzają zwykle
od kilku do kilkunastu asortymentów kształtek.

Na rynku krajowym przez wiele lat najpowszechniej stosowano tzw. karpiówkę,
czyli dachówkę płaską, dwuzaczepową, którą można mocować mechanicznie
(gwoździowo) do łaty poprzez dwa otwory w górnej części kształtki. Karpiówka
umożliwia krycie dachów stromych, jest jednak pokryciem typu ciężkiego.
Pojedyncza dachówka waży tylko ok. 1,3-1,9 kg, ale układanie w koronkę lub
łuskę wymaga odpowiednio od 36 do 48 szt./m2 krytej połaci. Nasiąkliwość
karpiówki naturalnej mieści się w granicach 5-9%. Karpiówka jest idealnym
pokryciem na dachy o skomplikowanych kształtach. Producenci dostarczają
dachówki wyrównawcze o wymiarach 1/2, 3/4, 5,4 oraz tzw. “pulpitówek”
krótkich i długich, a także kształtki klinowe, kalenicowe i wiele innych,
dzięki temu możliwe jest krycie połaci o kształcie owalnym, stożkowym (np.
dachy wież) itd. Szybkość spływu wody opadowej zależna jest wyłącznie od kąta
nachylenia połaci dachu. W ofercie producentów ceramiki dachowej znaczne
miejsce zajmują dachówki wielkoformatowe, zakładkowe. Są one przeznaczone do
krycia dachów o średnim nachyleniu, w układzie jednowarstwowym. Szczelność
pokrycia zapewniają ukształtowane na krawędziach kształtek precyzyjne zamki i
zakładki. Najpopularniejsze w tej grupie są dachówki typu Marsylka, romańska,
holenderska, portugalska, romańska, esówka oraz rzymska. Dostępne są także
formy regionalne (flamandzka) lub wprowadzane przez producentów dachówki o
nazwach firmowych (np. Mega, Topas lub Średzka). Powoduje to konieczność
nabycia całości materiału i akcesoriów na jeden dach u jednego wytwórcy -
systemodawcy.

Dachówki ceramiczne wielkoformatowe powodują mniejsze stałe
obciążenie dachu. Zazwyczaj na ułożenie 1 m powierzchni wystarcza ich od 8 do
18 szt. Ze względu na ukształtowanie powierzchni lica (faliste lub kanałowe)
pozwalają na szybkie odprowadzanie wód opadowych i w efekcie na układanie
dachów o mniejszych minimalnych nachyleniach połaci. Zamki brzegowe wymuszają
układanie jednowarstwowe, dzięki temu ciężar poszycia mieści się w granicach:
34-57 kg/m2. Ze względu na większy w stosunku do karpiówki rozstaw łat, prawie
dwukrotnie zmniejszamy zużycie drewna.

Dachówki cementowe

One nie mogą pochwalić się równie długą tradycją jak
dachówki ceramiczne. Należy jednak zanotować, że dachówka betonowa (nie wiadomo
dlaczego z uporem nazywana przez niektórych producentów “cementową”)
produkowane są od 1844 roku na skalę przemysłową. Właściwie od samego początku
stanowiły tańszą alternatywę niepalnego pokrycia dachowego dla dachówek
ceramicznych. Wprawdzie pomysłodawcą produkcji dachówki betonowej był Niemiec
Adolf Kroher, ale niezwykłą popularność zyskały one, w okresie rewolucji
przemysłowej, w XIX-wiecznej Anglii. Właśnie w tym kraju opracowano pierwsze
uprzemysłowione technologie procesów produkcyjnych. W tym: zagęszczania betonu
przez wibrowanie i ograniczania skurczu dzięki zbrojeniu niekierowanymi
włóknami. Głównymi surowcami do produkcji dachówek betonowych są: piasek
kwarcowy kopany, cement portlandzki, dodatki hydrofobizujące i barwniki na
bazie tlenków żelaza oraz niezbędna do zarobienia woda. Podczas produkcji
dachówki betonowej zużywana jest stosunkowo niewielka ilość energii 12 kWh/m2
pokrycia. Nie bierzemy pod uwagę paliw niezbędnych do produkcji cementu. Tak
małe zapotrzebowanie na energię jest wynikiem braku potrzeby wypalania
kształtki lub energochłonnego suszenia produktu.

Kolorowanie dachówki betonowej uzyskuje się przez barwienie
w masie oraz przez powierzchniowe, dwukrotne pokrywanie dachówki powłoką
akrylową. W okresie powojennym rozwój produkcji dachówek betonowych wiązał się
głównie z krótszym cyklem technologicznym wytwarzania i prostota produkcji.
Wytwarzanie dachówki betonowej nie wymaga stosowania skomplikowanych i
kosztownych maszyn i urządzeń. Zbędne jest także wstępne przygotowanie surowca.
Ponadto miejsce produkcji nie jest związane z miejscem występowania gliny, a
przeniesienie wytwórni nie wiąże się z nadmiernymi kosztami.

Podsumowanie:

Dachówki ceramiczne znane są od blisko 3 tys. lat. Przez wieki powszechnie je
stosowano. Są dzięki temu doskonale znane pokoleniom wykonawców, producentów i
projektantów. W ciągu wieków były udoskonalane i modyfikowane. Opracowano
optymalny skład mieszanek, technologie produkcji i sprawdzono możliwości
zastosowań. Sprawdzono i potwierdzono ich długą trwałość w ekstremalnych
warunkach. Wiadomo, że struktura materiału nie ulega zmianom starzeniowym w
ciągu kilkuset lat. Trwałość “zwykłych” kształtek ceramicznych
określa się na 150 200 lat. Producenci posiedli doświadczenie w zakresie
powierzchniowego zabezpieczania połaci metodą glazurowania lub angobowania.
Mała nasiąkliwość i gładkość powierzchni ogranicza zagrożenie rozwoju porostów
i zatrzymywania zanieczyszczeń. Dachówka ceramiczna w zasadzie nie wymaga
dodatkowych zabiegów konserwacyjnych w całym okresie użytkowania.

Dachówka betonowa posiada także wiele zalet. Podstawową, to
stosunkowo niższa cena. Jednak ze względu na inną strukturę surowców z jakich
jest produkowana, powierzchnia licowa jest bardziej porowata, co w konsekwencji
prowadzi do większego prawdopodobieństwa zatrzymywania zanieczyszczeń
biologicznych. Także ciężar jednostkowy kształtki jest wyższy (dachówki
betonowe mają większą grubość). Najlepszy obraz otrzymamy porównując ciężar
ceramicznej karpiówki (1,3 kg/szt.) i karpiówki z betonu (2,2 kg/szt.). Zapotrzebowanie
przy kryciu w koronkę wynosi ok. 35 szt./m2. Ponadto producenci dachówki
betonowej unikają podania w swoich materiałach promocyjno-technicznych
niektórych, ważnych parametrów technicznych swoich produktów. Nie sposób np.
poznać nasiąkliwości dachówek, nawet znanych producentów. Dopiero
“wyciskanie” doradców techniczno-handlowych pozwoliło mi na poznanie
jego wartości – zdecydowanie wyższej niż w przypadku wyrobów ceramicznych.
Ponadto dachówka betonowa wymaga dla utrzymania jednolitego koloru powierzchniowego
malowania farbą akrylową (często dwukrotnego w fabryce i po wbudowaniu). Zdarza
się, że podczas użytkowania na powierzchni dachówki betonowej powstają wykwity
będące efektem zachodzących w betonie procesów karbonatyzacyjnych. Pod względem
wymagań stawianych obu rodzajom pokryć w zakresie np. minimalnego kąta
nachylenia połaci, okazało się, że są one podobne. Także wymagania
konstrukcyjne i obliczeniowe dla więźb dachowych są takie same, bez względu na
to, czy zastosujemy pokrycie kształtkami ceramicznymi czy betonowymi. Podobnie
bogate dla obu systemów są specyfikacje możliwych do zastosowania akcesoriów.
Powszechnie używane są dachówki wentylacyjne, “antenowe”, ze
stopniami lub pomostami kominiarskimi oraz inne. Równie bogata jest oferta
gąsiorów. Jednak w tym miejscu należy przyznać, że zdobnictwo i jakość
wykonania zakończeń gąsiorów, wypalanych z ceramiki, robi lepsze wrażenie.
Ponadto wyroby ceramiczne uzyskują znacznie większą różnorodność kolorów i
odcieni. Wśród dachówek betonowych nie spotkamy wyrobów uszlachetnionych przez
glazurowanie lub angobowanie.

Wprawdzie udzielane przez producentów, średnie okresy
gwarancji są zbliżone, jednak dla dachówek betonowych obejmuje ona tylko szkody
powstałe na skutek mrozu. Producenci ceramiki dodatkowo udzielają gwarancji na
zachowanie koloru i trwałości powłok. Wydaje się, że dachówka betonowa jest
tańszą propozycją wykonania dachu krytego efektowną dachówką.